Mensen eten steeds meer roomboter en minder margarine; de margarineconsumptie daalde tussen 2011 en 2016 met twintig procent.[1] [2] De stijging van de roomboterconsumptie gaat met kleine beetjes, maar de trend is onmiskenbaar.[3] Die trend is wereldwijd; in de VS schakelde McDonald’s onlangs over op roomboter.[4] Dit gaat in tegen alle wetenschappelijke adviezen. Wat speelt hier?
De belangrijkste factor is denk ik een veranderend gezondheidsimago van boter en margarine.[5] Margarine wordt gezien als kunstmatig. Een veel gehoord argument daarbij is dat margarine chemisch geharde vetten met het ongezonde transvet bevat. Kennelijk weet men niet dat juist roomboter transvet bevat en margarines al lang niet meer. Boter dankt zijn gezondere imago ook aan een wereldwijde campagne van de melkindustrie. Melkvet is de belangrijkste leverancier van verzadigd vet in onze voeding. Het verzadigde vet uit kaas en roomboter verhoogt het cholesterolgehalte van het bloed en daarmee de kans op een hartinfarct. Daarom raden onafhankelijke experts al tientallen jaren aan om roomboter te vervangen door plantaardige olie of zachte margarine gemaakt van zulke olie. Toen de melkindustrie in 2008 met hun campagne begon stonden ze dus voor een zware taak. Maar ze pakten het slim aan: ze subsidieerden wetenschappelijk onderzoek dat twijfel zaaide aan het effect van melkvet op hartinfarcten.[6] Dat resulteerde in publicaties waarin geen verband werd gevonden tussen melkvet en hartinfarct.[7] Dat leidde tot veel publiciteit. Er was veel mis met die studies,[8] maar de kritiek erop had minder nieuwswaarde. Ook dieetgoeroes omhelsden intussen de echte boter. Dat verklaart wellicht waarom nu twee derde van de Nederlanders roomboter gezond vindt; in 2010 was dat nog minder dan de helft.[9]
De publieke opinie is hiermee afgedreven van de wetenschappelijke consensus. Honderden studies tonen aan dat vervangen van roomboter door olie of zachte margarine het cholesterol in het bloed verlaagt.[10] Voor wetenschappers en artsen is het effect van cholesterolverlaging op hartinfarcten net zo’n vaststaand feit als het effect van antibiotica op infecties. Vandaar dat miljoenen Nederlanders cholesterolverlagers slikken. Maar intussen stijgt de roomboterconsumptie, dankzij het geloof in natuurlijkheid plus slim manoeuvreren van de industrie.
Het verhaal van de eieren is nog opmerkelijker. Daar zijn wetenschappers zelf de weg kwijtgeraakt. Eidooiers bevatten veel cholesterol en als mensen meer eieren eten zie je het cholesterolgehalte van hun bloed stijgen. Een eeuw geleden werd dat in Batavia (nu Jakarta) voor het eerst aangetoond, wereldwijd volgden honderden experimenten en tegen 1965 was er een formule ontwikkeld waarmee je tot achter de komma kon uitrekenen wat het cholesterol uit eieren en ander eten deed met het cholesterolgehalte van het bloed.[11] Intussen was ook bewezen dat cholesterolverlagende diëten het aantal hartinfarcten verminderden.[12] Overal adviseerden deskundigen daarom minder eieren, roomboter en kaas te eten (melkvet is rijk is aan zowel cholesterol als verzadigd vet).
Wie schetst dus de beroering toen in 2015 een officiële commissie van  Amerikaanse deskundigen het advies tot beperking van eieren afschafte. De wetenschappers hadden namelijk de wetenschappelijke literatuur laten doorzoeken en daarbij was geen verband gevonden tussen de hoeveelheid cholesterol in eten en die in het bloed.[13] Hoe kon dat? Uit de kleine lettertjes bleek dat voor deze commissie de wetenschap begon in 1998. Wat er voor die tijd was onderzocht stond wel in dikke boeken in de kelders van bibliotheken maar was grotendeels niet online. De commissie vond het te duur en te tijdrovend om daar allemaal fotokopieën van op te vragen en die door te lezen. Wie echter alleen eierenstudies leest van na 1998 vindt vooral publicaties van de eierenindustrie. Voor hen is het neutraliseren van de wetenschappelijke bevindingen over eieren nog steeds topprioriteit. Daarom blijven ze studies doen, die ze zo inrichten dat er nooit een duidelijk effect van eieren op cholesterol uitkomt. Sommige wetenschappers voelen zich gedwongen daaraan mee te werken, ze moeten samenwerken met bedrijven anders krijgen ze geen geld, en zo komen de publicaties in het wetenschappelijke circuit. De degelijke, onafhankelijke studies die aantoonden dat eieren het cholesterol wèl verhogen zijn grotendeels van voor 1998. Tegen die tijd was het antwoord genoegzaam bekend en dan ga je als  serieuze wetenschapper iets anders doen.
De afschaffing van het ei-advies werd gezien als bewijs dat voedingsdeskundigen steeds iets anders zeggen. Het bewijst echter vooral hoe gemakkelijk kennis verloren gaat en ook hoe wetenschap tegenwoordig wordt ingeschakeld voor de marketing. Is dat erg? Ach, een eitje en een extra grammetje roomboter per dag zijn geen ramp; we zijn nog lang niet terug bij de voeding van een halve eeuw geleden, die echt stijf stond van de verzadigde vetten en de cholesterol. Voor Unilever is het ook geen halszaak, ze doen gewoon hun margarine-divisie van de hand. De echte verliezer is de wetenschap. Daar kan ik wel droevig over worden.


[1] Frans botertekort dreigt te ontsporen. 16 oktober 2017 - Wouter Baan. www.boerenbusiness.nl/melk-voer/artikel/10876203/frans-botertekort-dreigt-te-ontsporen
Aurelien Breeden Oct. 30, 2017. France, Land of Croissants, Finds Butter Vanishing From Shelves. www.nytimes.com/2017/10/30/world/europe/france-butter-shortage.html
Kathleen Heylen 10 okt 2017. De prijs van roomboter blijft maar stijgen: hoe komt dat? www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/10/hoe-boter-de-laatste-maanden-almaar-duurder-geworden-is
[2] Door mij berekend uit:
Gegevens consumentenonderzoek Nielsen Europe 2011 - 2016, verstrekt door Unilever (totaal geel vet)
GfK Household market yellow fats 2012 – MAT Q1 2015 (roomboter).
[CBS meldt onder ‘Voedings- en genotmiddelen; consumptie per Nederlander, 1899 – 2009’ gegevens van het Produktschap MVO over consumptie van Eetbare oliën en vetten. Daaruit bereken ik een verbruik van roomboter in 2009 van 9 g/d en van margarine van 13 g/d. Cijfers voor eerdere jaren zijn vergelijkbaar. Deze cijfers lijken mij onjuist en ik heb ze verder genegeerd.]
[3] In de laatste tien jaar ging in Nederland de boterconsumptie van twee naar drie gram per dag. GfK: Household market yellow fats, 1995-2015.
RIVM Voedselconsumptiepeiling 2007-2010: gemiddelde consumptie boter 2.3 g/d, margarine/halvarine 17.4 g/d
[4] Khushbu Shah, Eater, Sep 1, 2015. McDonald's Is Now Using Real Butter - The chain is weening itself off of liquid margarine. www.eater.com/2015/9/1/9239019/mcdonalds-uses-real-butter-axes-margarine-shocker
[5] Yoni Van Looveren. Unilever's margarine sale in final stretch. 09/10/2017  www.retaildetail.eu/en/news/food/unilevers-margarine-sale-final-stretch
[6] Een voorbeeld van de gevolgde strategie is het volgende citaat, uit een verslag voor de Australische zuivelindustrie:
“REPORT TO INTERESTED DAIRY INDUSTRY GROUPS
2009 IDF World Dairy Summit and Business Meetings – 17th – 24th September, 2009
DATE:            19th October, 2009
PURPOSE      To provide an overview of issues discussed and action resulting from the IDF Business Meetings and IDF World Dairy Summit in Berlin, 17-24th September, 2009
This is a collective report prepared by Helen Dornom, Isabel MacNeill, Richard Lange, Robin Condron, Karen Armitage, Peter Stahle, Geoffrey Smithers, Barbara Meurer Grimes and Bob Young
The International Dairy Federation (IDF) held its World Dairy Summit in Berlin from the 20th to the 24th of September, with Business Meetings held prior to the Summit or during the Summit (17th – 24th September). The Summit attracted approximately 1520 attendees from 52 countries – 530 full registrations, approximately 130 day participants per day of the Summit, 140 speakers, 165 posters, 10 conferences with 45 exhibitors.”
[……..]
P. 25:
“5.4 FAO/WHO Fats and Oils Review
Report in papers.
Initially the dairy industry with IDF undertook a meeting symposia that would appear as a satellite symposium  (this was the Reading Meeting in June 1008) The proceedings are about to be published and have been to used to support industry position to the FAO/WHO.
After the Reading meeting it was decided that it would may be a more credible method to have speakers inserted into other meetings to deliver a message. Therefore new work item is proposed to develop a speaker network to talk about dairy fat. Friesland Campina came up with this idea – one of the problems are that SFA are viewed as one entity and this program will start to address the complexity of milk fat as a range of SFA.
Comments  - the suggested meetings might need to be explored and revised e.g AMA or American Dietetics Association  and could  be sponsored by individual national committees on a case by case basis.”
[7] Siri-Tarino, P.W. 2010. Meta-analysis of prospective cohort studies evaluating the association of saturated fat with cardiovascular disease. Am J Clin Nutr 91, 535–46.
German, J.B. 2009. A reappraisal of the impact of dairy foods and milk fat on cardiovascular disease risk. Eur J Nutr 48, 191–203.
[8] Katan, M.B. 2010. Saturated fat and heart disease. Am. J. Clin. Nutr 92, 459–460.
Pedersen, J.I. 2011. The Importance of Reducing SFA to Limit CHD. British Journal of Nutrition 106, 961–963.
[9] Usage & attitude survey: NZO-GfK zuivelbarometer. Base 18+ year old. 2009-2010, butter is healthy: 40%, 2016-2017: 63%.
[10] Mensink, R.P., 2016. Effects of saturated fatty acids on serum lipids and lipoproteins: a systematic review and regression analysis. World Health Organization, Geneva, Switzerland.
[11] Keys, A. 1965. Serum cholesterol responses to changes in the diet. II: The effect of cholesterol in the diet. Metabolism 14, 759.
Hegsted, D.M. 1965. Quantitative effects of dietary fat on serum cholesterol in man. Am J Clin Nutr 17, 281.
[12] Dayton, S. 1969. A controlled clinical trial of a diet high in unsaturated fat in preventing complications of atherosclerosis. Circulation 40,(Suppl.II), 1.
Miettinen, M. 1972. Effect of cholesterol-lowering diet on mortality from coronary heart-disease and other causes. Lancet 2, 835.
Mozaffarian, D. 2010. Effects on Coronary Heart Disease of Increasing Polyunsaturated Fat in Place of Saturated Fat: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. PLoS Med 7, e1000252.
[13] U.S. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services (USDA/HHS). Scientific Report of the 2015 Dietary Guidelines Advisory Committee. Washington, DC: USDA, Agricultural Research Service; 2015.
Eckel, R.H. 2013. AHA/ACC Guideline on Lifestyle Management to Reduce Cardiovascular Risk A Report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines. Circulation 129, S76–S99.