4 maart 2017: De tragiek van Ancel Keys

Het voedingsonderzoek van de laatste 70 jaar heeft veel mensen voor een hartinfarct of beroerte behoed. Daar is echter nooit een Nobelprijs voor uitgereikt. Dat had best gemogen, en ik heb ook een kandidaat: de Amerikaan Ancel Keys. Maar die Nobelprijs gaat er niet komen.
Niet alleen is Keys al 13 jaar dood, maar een prijs voor hem zou ook leiden tot woeste protesten. Zelfs een vooraanstaande hoogleraar uit Leiden zegt in interviews nu dat Keys zich grotendeels heeft vergist en suggereert dat hij mede verantwoordelijk is voor de huidige epidemie van obesitas en diabetes.[1] Daarmee echoot hij in beleefde bewoordingen de mening van duizenden internetbloggers die Keys uitmaken voor rotte vis. Ik word daar steeds verontwaardigder over.
Wat was Keys voor iemand? Niet een heel gezellige of tactvolle man. Wel moedig en visionair. Een vechter. Als scholier liep hij weg van huis om in Arizona drie maanden in een grot te werken, waar hij overdag vleermuizenmest in zakken schepte en ’s nachts naar de sterren keek.[2] Als jonge wetenschapper organiseerde hij een expeditie naar de top van de Aucanquilcha in Chili om hoogteziekte te bestuderen. Hij liet zich op 6.176meter hoogte bloed afnemen door een meegekomen arts; die stortte direct daarna in en overleefde het ternauwernood.[3] In 1944 startte hij een experiment waarbij 36 mannen zich in zijn laboratorium een half jaar lang vrijwillig lieten uithongeren. Het Amerikaanse leger wilde hieruit leren wat voor eten ze nodig hadden voor de miljoenen uitgehongerde Europeanen. Moest het speciaal voedsel zijn, voorverteerd en met extra eiwit en vitamines? Het werd de beste hongerstudie ooit en hij blijft actueel. Als klimaatverandering en overbevolking bij ons ooit tot hongersnood leiden zullen de inzichten in Keys’ boek ‘Human Starvation’ levensreddend blijken.[4]
In de naoorlogse jaren was het grote Amerikaanse gezondheidsprobleem niet hongersnood maar hartaanvallen. Keys maakte van de relatie tussen voeding en hartinfarct zijn levenswerk. De Amerikanen dachten dat voor een man van middelbare leeftijd een hartaanval even onvermijdelijk was als haaruitval, maar Keys had op zijn expedities naar Japan, Afrika, Italië en Finland geleerd dat het aantal hartinfarcten enorm verschilde tussen landen. Er was begin jaren vijftig al het een en ander bekend over aderverkalking en hartinfarct, en Keys bracht de uitkomsten van dat onderzoek aan slagaders, proefdieren, patiënten, gezonde vrijwilligers en bevolkingen bij elkaar. Hij verklaarde de verschillen in infarcten tussen landen uit verschillen in het cholesterolgehalte van het bloed, en die weer uit verschillen in voeding. In het begin dacht hij dat de hoeveelheid vet bepalend was,[5] maar al snel ontdekte hij dat het ging om de soort vet: hard, verzadigd vet uit vlees, zuivel en harde margarines verhoogde het cholesterol, onverzadigd vet uit olie verlaagde het.[6] Dat werd bevestigd in de grote studie die hij eind jaren vijftig startte in zeven landen. Mannen in Japan aten nauwelijks vet en mannen op Kreta heel veel maar de sterfte aan hartinfarcten was in beide groepen laag. Dat kwam omdat het vet op Kreta allemaal olijfolie was.[7]
Hij werd bestormd met vragen van consumenten, dus schreef hij in 1959 met zijn vrouw een boek over voeding.[8] Ik heb dat boek pas aangeschaft en ik word er een beetje mismoedig van. Waarom schrijf ik nog boeken over voeding als Keys alles zestig jaar geleden al wist? Eet geen margarines vol gehard vet, drink wijn voor je plezier maar niet voor je gezondheid, vermijd bewerkt voedsel vol suiker, eet minder zout, meer verse groenten, fruit en vis, weinig verzadigd vet maar wel plantaardige olie, zorg voor een gezond gewicht en beweeg. En voor geval u dacht dat het mediterrane dieet iets nieuws was: in 1975 publiceerde hij ‘How to Eat Well and Stay Well the Mediterranean Way’, vol mediterrane recepten.[9]
Keys werd bewonderd door zijn medewerkers en gehaat door zijn tegenstanders. Dat is begrijpelijk: hij zei wat hij dacht, zijn kritiek was hard en hij onderbouwde die zo grondig dat opponenten weinig weerwoord hadden.[10] Dat stak. De zuivel- en de vleesindustrie deden er alles aan om zijn werk te ondergraven, want wat hij schreef was slecht voor hun winsten. Maar degenen die hem nu beschuldigen hebben zijn publicaties zelfs nooit gelezen. Ze praten elkaar na en beweren dat Keys vet demoniseerde en de weg vrijmaakte voor frisdrank en fast food vol koolhydraten.[11]
De tijd heeft Keys gelijk gegeven en hem tegelijk overbodig gemaakt: cholesterol wordt tegenwoordig massaal verlaagd met medicijnen en weinig mensen gaan nog op middelbare leeftijd dood aan een hartaanval. Maar zonder de synthese die Keys aanbracht in het denken over de oorzaken van het hartinfarct was dat misschien niet gebeurd. Het gouden tijdperk van het vitamineonderzoek leverde tot 1940 dertien Nobelprijzen op.[12] Keys vertegenwoordigt het zilveren tijdperk dat erop volgde, met het onderzoek naar voeding en hart- en vaatziekten. Wat mij betreft had hij een Nobelprijs verdiend.