NRC 2021-05: Het microbioom op weg naar de uitgang

‘Microbioom’ is een verzamelnaam voor de duizenden soorten bacteriën die in en op uw lijf wonen, met name in uw dikke darm.[1] Hoeveel invloed hebben ze op uw gezondheid? Helpt het om andere, betere bacteriën in uw lichaam te introduceren?
Het idee dat je door het eten van de juiste bacteriën je gezondheid kunt bevorderen is afkomstig van Élie Metchnikoff, een geniaal onderzoeker die eind negentiende eeuw de rol had ontdekt van witte bloedcellen in de afweer. Daarvoor kreeg hij in 1908 de Nobelprijs. Een kenmerk van grote wetenschappers is dat ze niet bang zijn voor wilde ideeën.[2] Het wilde idee van Metchnikoff was dat veroudering geen normaal proces is maar een verzameling ziektes veroorzaakt door rottingsproducten van ‘foute’ bacteriën in de dikke darm.[3] Om gezond honderd te worden moest je die ‘foute’ bacteriën vervangen door goede. Daar moest je dagelijks flinke hoeveelheden van eten in de vorm van yoghurt; dat deed hij zelf ook. Metchnikoffs ideeën over ingewandsbacteriën als oorzaak van ouderdomsziektes kregen weinig waardering en raakten na zijn dood in de vergetelheid.
Negentig jaar later ontstond een tweede golf van interesse in darmbacteriën. Ditmaal kwam de stimulans van de zuivelindustrie. Die had bedacht dat de winst op yoghurt omhoog kon als je het verkocht in kleine potjes met grote gezondheidsclaims. Daarvoor werd de term ‘probiotica’ bedacht, dat betekende ‘bacteriën die de gezondheid bevorderen’. Die werden verwerkt in yoghurtjes zoals Yakult en in dranken, snoep, koekjes en supplementen.[4] Dat leverde flinke winsten op. Het hield op toen de EU bewijzen ging eisen voor gezondheidsclaims op voedsel.[5] Voor probiotica waren die er niet. Je kon door het eten van yoghurtjes je darmflora veranderen maar er was geen bewijs dat je daar gezonder van werd.
Intussen heeft de belangstelling voor darmbacteriën  opnieuw een hoogtepunt bereikt. Dat komt doordat met de moderne DNA-technieken het bestuderen van bacteriën zoveel gemakkelijker is geworden. Enthousiaste wetenschappers hebben grote verwachtingen van de gezondheidseffecten van ‘goede’ bacteriën, net zoals ooit Metchnikoff. Het juiste microbioom (dat is het nieuwe woord voor bacterieflora) zou helpen tegen vetzucht, epilepsie,[6] kanker, reuma,[7] onvruchtbaarheid,[8] anorexie,[9] autisme,[10] slapeloosheid,[11] hart- en vaatziekten, Alzheimer, diabetes en nog veel meer. Dat roept herinneringen op aan voedingshypes zoals vitamine D of antioxidanten; ook daarvan werd beweerd dat ze grote aantallen ziektes konden genezen.
Wat is er van die effecten van ‘goede’ bacteriën bewezen? In elk geval kun je er een nare ingewandsziekte mee genezen. Clostridium difficile is een bacterie die bij overmatig gebruik van antibiotica de darm kan overwoekeren en dan chronische diarree veroorzaakt. Zo’n infectie met Clostridium difficile is moeilijk te genezen, vandaar difficile. Tien jaar geleden vonden wetenschappers van het AMC-ziekenhuis in Amsterdam tezamen met Wageningse en Leidse onderzoekers een effectieve therapie.[12] Ze dienden patiënten via de anus een flinke hoeveelheid  poep toe van een gezonde donor; daarmee was de Clostridium-diarree binnen een paar dagen over.Dat toedienen van donorpoep heet fecestransplantatie; het is een simpele manier om een verziekt microbioom weer gezond te maken. In recent onderzoek leek fecestransplantatie ook enigszins te helpen tegen colitis ulcerosa, een nare darmontsteking die moeilijk te genezen is.[13]
Daarmee hebben we de bewezen effecten helaas gehad. Er was verwacht dat bacteriën uit de darmen van slanke mensen dikke mensen konden helpen om af te vallen;[14] bij dikke muizen werkte dat heel goed.[15] Helaas vielen dikke menselijke proefpersonen niet af na toediening van poep van slanke donoren.[16] Het slikken van ‘goede’ bacteriën leidde ook niet tot minder infectieziekten bij bejaarden[17] of minder diarree bij kinderen.[18]Andere effecten zijn nog onvoldoende onderzocht, maar ik verwacht er weinig van. De microbioom-onderzoekers hebben nog wel hoop en ze houden de ongunstige uitkomsten daarom liefst een beetje uit het zicht.[19]
Het onderzoek naar het microbioom heeft zich uitgebreid naar micro-organismen in of op de huid, ogen, neus, longen, blaas, sperma[20] en vagina maar allemaal nog zonder veel succes. Zo hielp bijvoorbeeld het inbrengen van een zetpil met yoghurtbacteriën  in de vagina niet tegen vaginale schimmelinfecties.[21] In medische kringen beginnen dan ook twijfels te rijzen aan de weldadige effecten van ‘gezonde’ bacteriën.[22]
Wat moeten we nu met die microbioomwetenschappers en hun grootse beloften? Ik zou zeggen: laat ze gewoon hun gang gaan. Grote kans dat het nooit iets oplevert, maar dat geldt voor alle wetenschappelijk onderzoek.[23] Geef onderzoekers met wilde ideeën  hun onderzoekssubsidies, die éne procent die misschien goud vindt maakt alle mislukkingen goed. Je moet je alleen wel realiseren dat microbioom-verhalen vooral commercie en gebakken lucht zijn. Honderd jaar na Metchnikoff is yoghurt nog steeds niet meer dan zure melk.
Martijn Katan is biochemicus en emeritus hoogleraar voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Voor bronnen en cijfers zie mkatan.nl.