Kennis, Kunde, Kassa

Jongstleden dinsdag was ik bij een conferentie van de Tweede Kamer over samenwerking tussen wetenschap en bedrijven, en hoe goed dat is voor de economie.[i] Het geeft echter ook risico’s. Ik illustreer dat aan de hand van de voedingswetenschap, maar het geldt breder.[ii]
Vaak werken bedrijven mee aan universitair onderzoek om hun producten te verbeteren of te vernieuwen. Een voorbeeld daarvan was onze ontdekking van een cholesterol verhogende stof in koffiebonen.[iii] Dat was nooit gelukt zonder de kennis en de materialen van Nestlé. Nestlé was niet bang dat er iets ongunstigs uit zou komen; als hi-tech bedrijf hadden ze de technologie in huis om hun producten aan te passen aan nieuwe bevindingen. Zo komt het dat gewone espresso nog steeds het cholesterolgehalte in het bloed verhoogt terwijl de stof die dat doet uit Nespresso is verwijderd.[iv]
Veel levensmiddelenproducenten zitten echter vast aan een product. Energiedrankjes, suiker, roomboter en alcoholica zijn ongezond en daar is weinig aan te doen. Daarom financieren Red Bull,[v] de Suikerunie, de zuivel en de alcoholbranche onderzoek dat niet gericht is op het gezonder maken van hun producten maar op het verbeteren van het imago ervan. De farmaceutische industrie heeft het pad daartoe gebaand; het is een kwestie van een handige vraagstelling en proefopzet, ongewenste uitkomsten wegmoffelen en gunstige uitkomsten selecteren.[vi][vii] Wil je het effect van kaas op het bloedcholesterol in twijfel trekken? Vergelijk dan kaas niet met cottage cheese maar met pure roomboter.[viii] Coca-cola sponsort onderzoek naar overgewicht en bewegen om de aandacht af te leiden van het veel grotere effect van frisdrank op overgewicht.[ix] De alcoholindustrie liet het effect van whisky op het reactievermogen meten vier uur na het laatste glas, als de proefpersonen weer nuchter zijn.[x]
Zulk gekleurd onderzoek bestond altijd al, maar onze grootste regeringspartij heeft het respectabel gemaakt onder het motto Kennis, Kunde, Kassa.[xi] Het regeringsbeleid is doortrokken van het idee dat universitair onderzoek nuttig moet zijn voor bedrijven. Bij NWO, ooit de overheidsorganisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek, maken wetenschappers nu beduidend meer kans op subsidie als ze ook geld uit de markt halen. Die verwacht daar iets voor terug; op de markt is niets voor niets.[xii] Er gebeurt bij universiteiten nog steeds onafhankelijk onderzoek maar er worden ook uitkomsten gemasseerd om opdrachtgevers te bevredigen. Dat kunnen bedrijven zijn maar ook ministeries; het WODC-schandaal is het nieuwste in een reeks van departementale manipulaties.[xiii]
Het TV programma Rambam liet twee weken geleden met de verborgen camera zien hoe ver sommige wetenschappers hierin mee gaan.[xiv] De programmamakers deden zich voor als ondernemers die een nieuwe energiedrank op de markt wilden brengen en die wilden presenteren als gezond. “We willen het positieve benadrukken en het negatieve bagatelliseren, ziet u daar een mogelijkheid in?” vroegen ze. Jazeker, zei de wetenschapper. Een andere hoogleraar kon een gunstige onderzoeksuitkomst vrijwel garanderen, hij wou daar graag een proposal voor schrijven. De meeste Nederlandse voedingswetenschappers gaan niet zover, maar ze weten dat het gebeurt en toch zeggen ze nooit openlijk dat het niet deugt. Veel onderzoekers werken samen met bedrijven, want wie promotie wil maken bij een universiteit moet laten zien dat hij geld kan binnenhalen.[xv]  Dan ga je niet de zedepreker uithangen en het eigen nest bevuilen.
Studies gesponsord door de voedingsmiddelenindustrie vallen wereldwijd in 90 procent van de gevallen gunstig uit voor de sponsor.[xvi] Zulk onderzoek wordt niet gedaan om mensen gezonder te maken maar om bedrijfswinsten te maximaliseren. Voor onderzoeksonderwerpen waar niet aan te verdienen valt is minder geld beschikbaar: sociale problemen zoals vetzucht en criminaliteit, onderwijs, zorg, klimaat, literatuur, geschiedenis. De kleuring van onderzoek door bedrijfsbelangen speelt diegenen in de kaart die zeggen dat wetenschap ook maar een mening is.[xvii] De gevolgen daarvan kunnen ernstig zijn. Hoe meer mensen het vertrouwen in de wetenschap verliezen, hoe meer het maatschappelijk discours een onverzoenlijke strijd wordt tussen kampen die alleen geloven in hun eigen feiten.
Wetenschappers zijn niet uitsluitend Willie Wortels die leuke nieuwe gadgets uitvinden. Ze moeten ook uitvinden wat gezond is voor ons, onze samenleving en onze planeet, luid en duidelijk zeggen wat eruit komt en daarbij niemand sparen. Maar wie samenwerkt met producenten van frisdrank, vlees of auto’s gaat dat niet doen. Het is hoog tijd dat wetenschappers hiermee stoppen en hun functie als bron van objectieve informatie herpakken. Als scholieren in actie kunnen komen voor een betere wereld moeten hoogleraren dat toch ook kunnen? Laten zij collega’s die te ver gaan met het pleasen van opdrachtgevers luid en duidelijk tot de orde roepen. De politiek gaat dit niet voor ons opknappen, dat werd mij bij die conferentie van de Tweede Kamer wel duidelijk.