Het is niet zo’n rare gedachte dat het gehalte aan vitamines en mineralen in voedsel is gedaald. Zaadbedrijven zijn verwikkeld in een moordende concurrentie om nieuwe plantenrassen te ontwikkelen met hogere opbrengst, meer weerstand tegen insecten, langere houdbaarheid en een mooier uiterlijk. Ze letten daarbij niet speciaal op de gehaltes aan voedingsstoffen, daar vragen de boeren en de supermarktketens niet naar.[2] De verbetering van commercieel aantrekkelijke eigenschappen zoals opbrengst en houdbaarheid kan daarom ten koste gaan van de voedingswaarde.[3]
Wat weten we hierover daadwerkelijk? Nederlandse bladgroenten bevatten een kwart zoveel ijzer en half zoveel calcium en vitamine C als traditionele groenten in Tanzania.[4] Maar dat soort vergelijkingen tussen landen vormen geen sterk bewijs. We willen goed gecontroleerde experimenten zien, en gelukkig zijn die er. Landbouwkundig onderzoekers verzamelen al bijna twee eeuwen de zaden van tarwerassen en andere granen. Die oude tarwesoorten hebben ze recent opnieuw in de grond gestopt en ter vergelijking hebben ze op dezelfde akkers moderne rassen geteeld. De oude soorten leverden vijftig procent minder tarwe dan de moderne, maar ze bevatten wel een kwart meer ijzer, zink en andere mineralen,[5] [6] en meer eiwit.[7] [8] Het gehalte aan vitamines verschilde niet.[9][10] De zaadveredeling heeft dus geleid tot meer tarwe met minder mineralen. Voor groenten en fruit hebben we weinig van dit soort experimentele gegevens. Wel hebben we voedingsmiddelentabellen uit het midden van de vorige eeuw; die rapporteerden meer mineralen en minder water in groenten dan we tegenwoordig aantreffen.[11] Dat kan deels liggen aan veranderde meetmethoden, maar vermoedelijk is ook in groenten het gehalte aan mineralen gedaald.[12]
Moeten we ons nu zorgen maken over het huidige voedsel? De waargenomen dalingen betreffen vooral ijzer, calcium en zink in granen en groenten.[13] Voor de meeste Nederlanders is dat geen probleem. Wij krijgen calcium vooral uit zuivel, en voor ijzer en zink is vlees een goede bron.[14] Zelfs veganisten krijgen geen tekorten aan mineralen zolang ze de juiste combinaties kiezen van granen, bonen, groenten en fruit.[15] Wie dat te ingewikkeld vindt kan namaakvlees kopen waar mineralen aan zijn toegevoegd. Daar zitten ook de vitamines in die in plantaardig voedsel ontbreken.
Voor Nederlanders maakt het dus niet uit of er wat meer of minder mineralen in de tarwe zitten, wij krijgen ze wel ergens anders uit. Arme Indiërs en Afrikanen hebben die luxe niet. Zij zijn al blij als ze hun buik vol kunnen eten met tarwe, gierst, rijst of bonen en hebben geen geld voor iets anders. Daardoor krijgen ze voedingstekorten. Het gehalte aan ijzer in tarwe is namelijk zo laag dat je veertig volkorenboterhammen moet eten om aan je dagdosis ijzer te komen.[16] Dat kan natuurlijk niemand, en het resulterende ijzertekort is een van de redenen dat veel arme mensen in de derde wereld bloedarmoede hebben. Dat lossen we niet op met een terugkeer naar de rassen en teeltwijzen van lang geleden. Van 19e-eeuwse boterhammen heb je er nog steeds dertig per dag nodig om voldoende ijzer binnen te krijgen en bovendien is de opbrengst van 19e-eeuwse granen zo laag dat er hongersnood zou uitbreken. We moeten juist de technologie van de 21e eeuw inzetten. De moderne biotechnologie kan tarwe en rijst creëren met de vereiste hoeveelheid ijzer en zink en met ook nog eens de vitamines die in granen ontbreken, zoals vitamine A.[17] [18] [19] Dat biedt hoop, al zal het nog wel even duren voordat arme Afrikanen en Aziaten die nieuwe granen kunnen en willen verbouwen en eten.
En dan het Zeeuwse leidingwater. Kan dat ons van mineralen voorzien, zoals waterproducent Evides suggereerde? Helaas niet. Gemiddeld drinken we een liter leidingwater per dag, als zodanig of in koffie en thee. Dat levert bij elkaar 7% van onze dagelijkse calcium, 3% van de magnesium en 0,2% van ons ijzer.[20] Leidingwater bevat dus geen mineralen in hoeveelheden die van belang zijn en het verwijderen van die laatste restjes mineralen door ontharding levert geen gevaar voor de gezondheid. Daar heeft waterproducent Evides zich op verkeken, en mede daarom wees de Reclame Code Commissie de klacht van de ontharderfabrikant toe.
Wie iets positiefs over leidingwater wil zeggen kan beter vertellen dat er geen suiker, alcohol of verzadigd vet in zit. Die hebben meer invloed op onze gezondheid dan calcium of ijzer. “Water bevat niks en juist dáárom is het gezond.” Dat lijkt me een mooie slogan voor een nieuwe advertentie.
[1] De tekst van de omstreden advertentie:
“Kalk komt van nature voor in water. leder mens heeft calcium nodig. De mineralen calcium en magnesium bepalen onder andere de hardheid van kraanwater. Het drinkwater dat Evides Waterbedrijf levert, is op de meeste plaatsen 'zacht tot gemiddeld hard'. Op Schouwen-Duiveland is de hardheid wat hoger, omdat hier duinwater - dat van nature veel kalk bevat - als bron dient voor het maken van drinkwater. Bij harder water, heeft u iets meer (af)wasmiddel nodig. Kalkaanslag kunt u milieuvriendelijk verwijderen met schoonmaakazijn. Drinkwater mag niet te ver onthard worden. Onder bepaalde omstandigheden kan te ver onthard water leiden tot risico's voor de volksgezondheid en leidingen en apparaten binnenshuis aantasten. Er zijn dan extra maatregelen nodig om servies en glaswerk mooi te houden. Lees meer op www.evides.nl/feiten”
Uit de verweerbrief van Evides voor de Reclame Code Cie: “…. De opname van deze mineralen uit drinkwater speelde in het verleden een ondergeschikte rol. In de huidige samenleving komen in de voedselketen echter steeds meer bewerkt (geraffineerd) voedsel of grondstoffen voor. Hierdoor verdwijnen essentiële mineralen uit de voedselketen. […] Drinkwater kan een rol spelen om voldoende van deze mineralen op te nemen.” Stichting Reclame Code, dossiernr: 2014/00822, 22 december 2014.
https://www.reclamecode.nl/webuitspraak.asp?ID=145263&acCode
[2] Morris, C.E., Sands, D.C., 2006. The breeder’s dilemma—yield or nutrition? Nat Biotech 24, 1078–1080. doi:10.1038/nbt0906-1078
[3] Davis, D.R., 2009. Declining fruit and vegetable nutrient composition: What is the evidence? HortScience 44, 15–19.
[4] DertigTanzaniaanse groenten bevatten gemiddeld per 100 gram: 109 milligram vitamine C, 135 mg calcium en 3,3 mg ijzer (Lyimo M. ‘Identification and nutrient composition of indigenous vegetables of Tanzania’. Plant Foods for Human Nutrition. 2003). Nederlandse ijsbergsla, boerenkool, broccoli, spinazie, andijvie, spruitjes en sperziebonen bevatten samen gemiddeld 57 mg vitamine C, 78 mg calcium en 0,9 mg ijzer per 100 g. (Nederlands Voedingsstoffenbestand (Nevo) http://nevo-online.rivm.nl )
[5] Garvin, D.F., Welch,
R.M., Finley, J.W., 2006. Historical shifts in the seed mineral micronutrient
concentration of US hard red winter wheat germplasm. Journal of the Science of
Food and Agriculture 86, 2213–2220. doi:10.1002/jsfa.2601
Murphy, K.M., Reeves, P.G., Jones, S.S., 2008. Relationship
between yield and mineral nutrient concentrations in historical and modern
spring wheat cultivars. Euphytica 163, 381–390. doi:10.1007/s10681-008-9681-x
Fan, M.-S., Zhao, F.-J., Fairweather-Tait, S.J., Poulton, P.R., Dunham, S.J., McGrath, S.P., 2008. Evidence of decreasing mineral density in wheat grain over the last 160 years. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology 22, 315–324. doi:10.1016/j.jtemb.2008.07.002
[6] Zie ook: Monasterio, I., Graham, R.D., 2000. Breeding for trace minerals in wheat. Food & Nutrition Bulletin 21, 392–396.
[7] Rakszegi, M., Boros, D., Kuti, C., Láng, L., Bedö, Z., Shewry, P.R., 2008. Composition and End-Use Quality of 150 Wheat Lines Selected for the HEALTHGRAIN Diversity Screen. J. Agric. Food Chem. 56, 9750–9757.
[8] M.P. Scott, J.W. Edwards, C.P. Bell, J.R. Schussler, J.S. Smith. Grain composition and amino acid content in maize cultivars representing 80 years of commercial maize varieties. Maydica 51 (2006): 417-423
[9] Lampi, A.-M., Nurmi, T., Ollilainen, V., Piironen, V., 2008. Tocopherols and Tocotrienols in Wheat Genotypes in the HEALTHGRAIN Diversity Screen. J. Agric. Food Chem. 56, 9716–9721.
[10] Piironen, V., Edelmann, M., Kariluoto, S., Bedő, Z., 2008. Folate in Wheat Genotypes in the HEALTHGRAIN Diversity Screen. J. Agric. Food Chem. 56, 9726–9731.
[11] Mayer AM. ‘Historical changes in the
mineral content of fruits and vegetables’. Br
Food J 1997.
Davis DR. ‘Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to
1999’. J Am Coll Nutr. 2004.
Ekholm P. Changes in the mineral and trace element contents of cereals, fruits
and vegetables in Finland’. J Food Comp
Anal. 2007.
[12] Halweil B. Still No Free Lunch: Nutrient levels in U.S. food supply eroded by pursuit of high yields. Report. The Organic Center, 2007. http://www.organic-center.org/reportfiles/Yield_Nutrient_Density_Final.pdf
[13] In sommige studies waren ook selenium (Garvin et al) en koper en magnesium (Fan et al) lager in moderne tarwesoorten. Voor selenium is dat weinig relevant, het gehalte wordt vooral bepaald door de hoeveelheid selenium die er via de (kunst)mest aan wordt toegevoegd en niet door het tarweras. Tekorten aan koper komen bij de mens vrijwel niet voor. Gezondheidseffecten van magnesium zijn omstreden. Grote hoeveelheden zouden een daling van de bloeddruk kunnen veroorzaken (Kass, L., Weekes, J., Carpenter, L., 2012. Effect of magnesium supplementation on blood pressure: a meta-analysis. Eur J Clin Nutr 66, 411–418. doi:10.1038/ejcn.2012.4). Het verschil in magnesiumgehalte tussen 19e-eeuws en modern brood is 24% (Fan et al) van 66 mg (Nevo-online) = 16 mg per 100 gram (dus per drie boterhammen). Dat is verwaarloosbaar ten opzichte van de 410 mg die gemiddeld in experimenten de bloeddruk verlaagde. (Kass et al)
[14] http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/calcium.aspx en http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/ijzer.aspx
[15] Zie Katan MB. Wat is nu Gezond? Tweede editie, p 109 en verder.
[16] Het komt niet alleen door het lage gehalte maar ook door de vorm van het ijzer en door de fytaten in brood die de opname van ijzer remmen. De aanbevolen inneming van ijzer is ca 10 mg/dag. IJzergehalte van volkorenbrood is 2 mg/100 g. Dan zou 500 gram brood genoeg moeten zijn, maar de opname uit brood is ca 5% en die uit de gemiddelde voeding ongeveer 15% (Shils et al), dus is drie keer zoveel brood nodig. Dat is 1500 g of 43 boterhammen.
[17] Sanahuja, G., Farré, G., Berman, J., Zorrilla-López, U., Twyman, R.M., Capell, T., Christou, P., Zhu, C., 2013. A question of balance: achieving appropriate nutrient levels in biofortified staple crops. Nutrition Research Reviews 26, 235–245. doi:10.1017/S0954422413000176
[18] Harvestplus, oorspronkelijk gelanceerd door de Bill and Melinda Gates Foundation, doet veel aan de oplossing van deze tekorten door het ontwikkelen en invoeren van gewassen die verrijkt zijn in vitamine A, ijzer of zink. http://www.harvestplus.org/content/harvestplus-2013-annual-report
[19] Morris & Sands Nature biotechnol, zie boven.
Beyer, P., 2010. Golden Rice and “Golden” crops for human nutrition. New Biotechnology 27, 478–481. doi:10.1016/j.nbt.2010.05.010
[20] Het betreft Nevo code 1885, ‘Water average’; gemiddelde consumptie daarvan is 476 gram per dag. Daar komt het leidingwater in 289 g thee (Nevo 645) en 367 g koffie (Nevo 644) bij. Bronnen: Van Rossum, C.T.M. et al, 2011. Dutch National Food Consumption Survey 2007-2010 (No. 350050006/2011). 2010| Part 8-B Sources (NEVO-codes) of minerals | Version 2| 25/2255. RIVM National Institute for Public Health and the Environment. Hoeveelheden: Dutch National Food Consumption Survey 2007-2010|Part 2 Total Foods, Version 2, based on dataset FCS_2010_core_20111125.